ΟΙ ΦΟΙΤΗΤΙΚΕΣ ΕΣΤΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ: ΑΝΑΠΟΣΠΑΣΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Της Ειρήνης Καρναβά, μέλους του ΔΣ του Συλλόγου “Εμείς που σπουδάσαμε στο Σοσιαλισμό”

Το παρόν κείμενο είναι μια πρώτη προσέγγιση πάνω σε θέματα φοιτητικής μέριμνας και παροχών για τους φοιτητές στην ΕΣΣΔ, και ιδιαίτερα στο ζήτημα της στεγαστικής πολιτικής. Γίνεται λοιπόν, μια πρώτη προσπάθεια με βάση την υπάρχουσα γνώση, κυρίως από πηγές στο διαδίκτυο και τις προσωπικές μας παρατηρήσεις.

Επομένως, είναι φυσιολογικό σε πολλούς από τους αναγνώστες -ιδιαίτερα σε αυτούς που δεν έχουν την εμπειρία από τη ζωή στις σοσιαλιστικές χώρες- να δημιουργηθούν πολλές απορίες, όπως για παράδειγμα «γιατί οι φοιτητές να πληρώνουν 2,5-3 ρούβλια το μήνα για τη φοιτητική εστία; Ίσχυε πάντα αυτό;» Ή ακόμη «γιατί η είσοδος στη φοιτητική εστία να κλείνει στις 11 το βράδυ;» «Τι ίσχυε για τους ξένους φοιτητές που σπούδαζαν στις σοσιαλιστικές χώρες με βάση τις μορφωτικές συμφωνίες ΕΣΣΔ και διαφορών κρατών;» κ.ά.

Ωστόσο, αποτελεί μια καταγραφή που φιλοδοξία της είναι να δώσει το έναυσμα για μια πιο εμπεριστατωμένη συλλογική μελέτη στην οποία θεωρούμε ότι μπορούν να συμμετάσχουν απόφοιτοι των σοσιαλιστικών χωρών με διαφορετικό γνωστικό πεδίο και να τεκμηριώνεται με ντοκουμέντα, καθώς υπάρχει η ανάγκη παραπομπής σε πηγές, ιδιαίτερα για τα χρόνια πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Παραθέτουμε μερικές σκέψεις για το πως θα μπορούσαν να προσφέρουν συνάδελφοι με διαφορετικό γνωστικό περιεχόμενο: Οι ιστορικοί μας θα μπορούσαν να κάνουν μια διαχρονική παρουσίαση των μορφών των φοιτητικών εστιών από τους αρχαίους χρόνους μέχρι και τον σοσιαλισμό.

Οι οικονομολόγοι θα πρέπει να δώσουν στοιχεία ιδιαίτερα όσον αφορά το σοσιαλισμό για τη διασύνδεση στεγαστικής πολιτικής με τον κεντρικό σχεδιασμό, τα πεντάχρονα πλάνα ανάπτυξης στην παιδεία, στη στέγαση φοιτητών – σπουδαστών, την επίδραση των οικονομικών μεταρρυθμίσεων, άρα και νέων όρων στη παιδεία και στη στέγαση φοιτητών – σπουδαστών.

Οι αρχιτέκτονες – πολιτικοί μηχανικοί θα μπορούσαν να δώσουν στοιχεία για τη στεγαστική πολιτική με ιδιαίτερη έμφαση στην οικοδόμηση των φοιτητικών εστιών (χωροθέτηση, σύνδεση με τον αστικό ιστό, κτίρια, όρους υγιεινής και ασφάλειας κλπ.). Ακόμα θα μπορούσαν να δώσουν στοιχεία σε σχέση με την οικοδόμηση των νέων πόλεων και τι προέβλεπε ο σχεδιασμός των νέων πόλεων -πχ. υπήρχε στη χωροθέτηση των νέων πόλεων χωροθέτηση για τις εγκαταστάσεις εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και φοιτητικών-σπουδαστικών εστιών;

Οι συνάδελφοι που έχουν τελειώσει διεθνείς σχέσεις θα μπορούσαν να παραθέσουν στοιχεία σε σχέση με την ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων, ιδιαίτερα των μορφωτικών και του τι προέβλεπαν και την αύξηση ροής ξένων φοιτητών στις σοσιαλιστικές χώρες.

Συνάδελφοι κοινωνιολόγοι -ιδιαίτερη όσον αφορά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης των νέων ανθρώπων, που έχει ξεκινήσει από τους παιδικούς σταθμούς, γιατροί, νομικοί θα μπορούσαν από το γνωστικό τους πεδίο να φωτίσουν πλευρές που αφορούν τη ζωή στις φοιτητικές εστίες.

Οι σκέψεις που κατατέθηκαν δεν φιλοδοξούν να αποτελέσουν σκελετό της μελέτης, αλλά επιδίωξη είναι να προβληματιστούν οι συνάδελφοι για το πως μπορούν να συμβάλλουν ώστε η μελέτη που θα βγει να μπορεί να αξιοποιηθεί για τις ανάγκες του εργατικού – λαϊκού, του νεολαιίστικου κινήματος.

Ωστόσο, στο τέλος του κειμένου παρατίθενται κάποια πρώτα συμπεράσματα, τα οποία βεβαίως χρειάζεται να εμπλουτιστούν και να αξιολογηθούν μέσα από την εμπεριστατωμένη μελέτη του θέματος.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη της Ρωσίας με την Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917, έδωσε τη δυνατότητα να έρθουν στο επίκεντρο τα συμφέροντα της πλατιάς λαϊκής πλειοψηφίας. Στην ΕΣΣΔ, στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής, έγινε δυνατό να τεθεί η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και συνολικά της οικονομίας υπό κεντρικό, πανεθνικό σχεδιασμό, κάτω από τον έλεγχο της εργατικής τάξης, μέσα από τα όργανα της εξουσίας της. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, τέθηκε το ζήτημα της προγραμματισμένης, κατευθυνόμενης ανάπτυξης της επιστημονικής έρευνας με στόχο την κάλυψη των αναγκών ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Στόχος του νεαρού εργατικού κράτους ήταν η καθολική μορφωτική άνοδος του επιπέδου των μαζών, καθώς και η γενίκευση της πρόσβασης στην παιδεία, που μέχρι τότε ήταν προνόμιο για λίγους. Σε αυτή τη βάση είχαμε μια σειρά από επιτεύγματα, όπως η εξάλειψη της τρομερής κληρονομιάς του αναλφαβητισμού – ενώ σε μια πορεία εκμηδενίστηκε η ανεργία.

Η έμφαση που έδινε η σοβιετική εξουσία στο ζήτημα της εκπαίδευσης, φαίνεται χαρακτηριστικά και από το ότι ακόμα και σε συνθήκες σκληρής πολεμικής αναμέτρησης, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν σταμάτησε η εκπαιδευτική διαδικασία.

Η νέα εξουσία έλαβε ειδική μέριμνα για την αναδιοργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος, σε όλες τις βαθμίδες. Στόχος ήταν η παροχή μόρφωσης που θα συνδύαζε γενική παιδεία με παράλληλη εξειδίκευση. Στην ΕΣΣΔ κυριαρχούσαν αριθμητικά τα σχολεία γενικής εκπαίδευσης, όμως υπήρχαν και σχολές που παρείχαν επαγγελματική τεχνική εκπαίδευση.

Επίσης αναδιοργανώθηκε και το σύστημα της ανώτατης εκπαίδευσης. Η σοβιετική εξουσία και το κόμμα, έλαβαν ειδική μέριμνα για να ανοίξουν οι πόρτες των πανεπιστημίων στα παιδιά των προλετάριων και των φτωχών αγροτών. Καταργήθηκαν τα δίδακτρα, όπως και όλα τα προνόμια για τις πρώην εύπορες τάξεις, καθώς και όλοι οι εθνικοί περιορισμοί. Οι γυναίκες απέκτησαν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες για ανώτατη μόρφωση.

Σε ό,τι αφορά λοιπόν την τριτοβάθμια εκπαίδευση, λόγω της ώθησης των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας, δημιουργήθηκε μαζική ζήτηση για εκπαίδευση και έγιναν σοβαρές προσπάθειες, ώστε να προσελκυσθεί όσο γίνεται μεγαλύτερος αριθμός φοιτητών στα πανεπιστήμια. Γι’ αυτό το σκοπό από τον Αύγουστο του 1918 δόθηκε η δυνατότητα πρόσβασης στα ΑΕΙ δίχως εισαγωγικές εξετάσεις σε όλους, όσοι επιθυμούσαν να σπουδάσουν. Μάλιστα το πρώτο διάστημα δεν ήταν απαραίτητο απολυτήριο ή οποιοδήποτε πιστοποιητικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, πράγμα που δημιούργησε δυσκολίες στην παρακολούθηση των πανεπιστημιακών μαθημάτων σ’ αυτούς που δεν διέθεταν το απαραίτητο επίπεδο γνώσεων. Δεδομένων αυτών των δυσκολιών δημιουργήθηκαν βάσει διατάγματος του 1919 προπαρασκευαστικά τμήματα, οι λεγόμενες «εργατικές σχολές» προπανεπιστημιακής προετοιμασίας, που παρείχαν στους σπουδαστές το απαραίτητο επίπεδο γνώσεων, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις πανεπιστημιακές υποχρεώσεις.

Από το 1928 επιχειρήθηκε ο σχεδιασμός της ανάπτυξης της επιστήμης στη βάση των αναγκών της κοινωνίας, μέσα από τα πενταετή πλάνα του κεντρικού σχεδιασμού. Η εργατική τάξη, μέσα από τα όργανα της εξουσίας της, είχε τον έλεγχο αυτής της διαδικασίας.

Μια σειρά κανονισμοί, έδωσαν τη δυνατότητα στα παιδιά των εργατών και των αγροτών να τελειώσουν τη γενική μέση εκπαίδευση και να προετοιμαστούν για να σπουδάσουν στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Το 1913, ανώτατη εκπαίδευση είχαν 136 χιλιάδες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία προερχόμενοι από την αστική τάξη και τους κουλάκους, ενώ το 1938 φοιτούσαν στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της ΕΣΣΔ περισσότεροι φοιτητές απ’ ό,τι σε Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία και Ιαπωνία μαζί. Το ακαδημαϊκό έτος 1925-26 πάνω από το 70% των πρωτοετών φοιτητών ήταν εργατικής και αγροτικής καταγωγής.

Για την ικανοποίηση της αυξανόμενης επιθυμίας του ενήλικου πληθυσμού να αποκτήσει μόρφωση και ειδίκευση χωρίς απόσπαση από την εργασία, δημιουργήθηκαν στην παραγωγή ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα βραδινής φοίτησης, και άλλα όπου η καθημερινή παρακολούθηση της δεν ήταν υποχρεωτική (σπουδές δι’ αλληλογραφίας). Ήταν χιλιάδες οι εργάτες οι οποίοι και ήθελαν και μπορούσαν να παρακολουθούν πανεπιστημιακές σπουδές και προς τούτο, απολάμβαναν την πλήρη στήριξη του σοβιετικού κράτους.

Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η εκπαίδευση ήταν δωρεάν σε όλες τις βαθμίδες της. Οι φοιτητές δεν πλήρωναν τίποτε για τα μαθήματα, εργαστήρια, βιβλία, αναλώσιμα, εξέταστρα κλπ., ενώ είχαν δωρεάν πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες, νοσοκομειακή περίθαλψη, αθλητικές (γυμναστήρια, γήπεδα κ.ά.) και πολιτιστικές δραστηριότητες (αίθουσες, μουσικά όργανα κ.ά.).

Στους φοιτητές, σε ποσοστό πάνω από το 80% παρεχόταν κρατικό επίδομα, ώστε να μπορούν να καλύπτουν τις ανάγκες τους. Το επίδομα αυτό ήταν υψηλότερο κατά 25% για τους αριστούχους και κατά 15% για τους σπουδαστές που στάλθηκαν από τις επιχειρήσεις και τα κολχόζ. Όσοι σπούδαζαν χωρίς απόσπαση από την εργασία έπαιρναν συμπληρωματικές άδειες με αποδοχές από την δουλειά, και είχαν μειωμένο ωράριο.

Στους φοιτητές παρέχονταν δωρεάν όλα τα πανεπιστημιακά συγγράμματα. Ο κάθε φοιτητής, κατά την έναρξη του ακαδημαϊκού εξαμήνου, με τη βεβαίωση εγγραφής στο αντίστοιχο εξάμηνο σπουδών, παρελάμβανε από τη δανειστική βιβλιοθήκη της σχολής τα πανεπιστημιακά συγγράμματα (εγχειρίδια), που αποτελούσαν τη βασική βιβλιογραφία για τα διδασκόμενα στο συγκεκριμένο εξάμηνο μαθήματα. Τα ως άνω συγγράμματα ο φοιτητής είχε την υποχρέωση να τα επιστρέψει στο τέλος του εξαμήνου, πράγμα που αποτελούσε και προϋπόθεση για να παραλάβει τα βιβλία του επόμενου. Στο πακέτο των βιβλίων που ελάμβαναν οι φοιτητές υπήρχε διακριτά για το κάθε μάθημα περιληπτικός οδηγός σπουδών με αντίστοιχο ερωτηματολόγιο και κατάλογο με την υποχρεωτική και προαιρετική βιβλιογραφία (πηγές), για να εμβαθύνει στη μελέτη των γνωστικών αντικειμένων. Αυτή την επιπλέον βιβλιογραφία μπορούσε να την αναζητήσει στη βιβλιοθήκη της σχολής με δυνατότητα βραχυχρόνιου δανεισμού (10-20 ημέρες), είτε να την μελετήσει στα οργανωμένα εντός της βιβλιοθήκης αναγνωστήρια.

Όλα τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα διέθεταν εστίες, οι οποίες παρέχονταν για να καλύψουν την ανάγκη στέγασης όλων όσων προέρχονταν από άλλες περιοχές, καταβάλλοντας ως αντίτιμο ένα ποσό που έφτανε έως το 7% του επιδόματος που λάμβαναν.

Είναι χαρακτηριστικό ότι, αν και ο αριθμός των φοιτητών και σπουδαστών αυξανόταν συνεχώς, τα πλάνα της σχεδιοποιημένης κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης μπορούσαν να καλύπτουν τις ανάγκες για τη στέγαση των φοιτητών. Οι στεγαστικές ανάγκες των φοιτητών κατέστη εφικτό να καλυφθούν μέσα από τα συγκροτήματα φοιτητικών εστιών, που οι αρχές διαρρύθμισης τους, η αρχιτεκτονική τους, και η ένταξη τους στον πολεοδομικό σχεδιασμό, πέρασαν αρκετές φάσεις σε μια ιστορική πορεία χρόνων.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΕΩΣ ΤΟΝ Β’ Π. Π.

Ο θεσμός της φοιτητικής εστίας ή οικοτροφείου για την περιοχή της Σοβιετικής Ένωσης έχει τις ρίζες του στο Μεσαίωνα, όπου θέση σε οικοτροφείο παρείχαν στους φτωχούς φοιτητές, οι οποίοι ήταν έτσι κι αλλιώς λίγοι στον αριθμό, καθότι η πρόσβαση γι’ αυτούς στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ήταν δύσκολη, άρα οι ανάγκες δεν ήταν μεγάλες. Ειδικά στην τσαρική Ρωσία έως το 1917 με θέση σε οικοτροφείο εξασφαλίζονταν οι σπουδαστές των ιερατικών σχολών.

Τα πρώτα χρόνια μετά την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917, η λύση στο ζήτημα της φοιτητικής στέγασης αντιμετωπίστηκε αρχικά με όρους επίλυσης του στεγαστικού προβλήματος στο σύνολό του. Κατά τη διάρκεια του πρώτου πενταετούς πλάνου, η κατασκευή φοιτητικών εστιών πήρε μαζικό χαρακτήρα. Για την κάλυψη των ραγδαία αυξανόμενων αναγκών, χρησιμοποιήθηκαν τόσο διάφορα μεγάλα δημόσια κτίρια (αποθήκες, στρατώνες κλπ.) καταλλήλως ανακαινισμένα και διαμορφωμένα, όσο και απαλλοτριωμένα αρχοντικά, ιδιωτικές λέσχες και άλλα ιδιωτικά κτίρια, όπως κτίρια της Εκκλησίας που, μετά το διαχωρισμό της από το κράτος, περιήλθαν στα χέρια του Δημοσίου, κλπ. Αξιοσημείωτη ήταν η εξαιρετική ποικιλομορφία στη χρήση διαφορετικών τύπων κοιτώνων/εστιών, (από άποψη λειτουργίας, αριθμού ορόφων, χωρητικότητας), καθώς ο αριθμός των φοιτητών αυξανόταν.

 Μια σειρά από κυβερνητικά διατάγματα στη δεκαετία του 1930 έδιναν έμφαση στην ανάγκη φθηνότερης κατασκευής κατοικιών. Από τη δεκαετία του 1930 και μετά, εκτός από την μεγάλων διαστάσεων κατασκευή κοιτώνων, υπήρξε αύξηση στην κατασκευή κτιρίων λίγων ορόφων. Συναντάμε επίσης ξύλινους, εργοστασιακά κατασκευασμένους τύπους κοιτώνων. Η πρώτη εμπειρία από προκατασκευασμένες ξύλινες κατασκευές σε μαζική κλίμακα ήταν η φοιτητική εστία Αλεξέεφσκι (Alekseevskiy), η οποία χτίστηκε από το νέο εργατικό σοσιαλιστικό κράτος στη Μόσχα το 1930 στο Ostankino. Η πανεπιστημιούπολη Αλεξέεφσκι (Alekseevskiy) αποτελούνταν από ομοιογενείς διώροφες ξύλινες εστίες. Οι χαμηλές ελαφρές κατασκευές έπαιξαν θετικό ρόλο εκείνη την εποχή, εφόσον χτίστηκαν ως προσωρινό μέτρο, για την επείγουσα στέγαση των νέων φοιτητών, ενώ αργότερα η συγκεκριμένη επιλογή εγκαταλείφθηκε.

Τα πρώτα τυποποιημένα σχέδια για φοιτητικούς κοιτώνες δημιουργήθηκαν τη δεκαετία του 1930. Για παράδειγμα, τα πρότυπα σχέδια των εστιών της Ναπκομπρός (Napkomprost) περιλάμβαναν κατανομή των ανδρών και γυναικών ανά όροφο. Οι φοιτητικοί ξενώνες είχαν δωμάτια για πέντε άτομα, που όμως δεν παρείχαν τις επαρκείς συνθήκες για να μελετούν και να ξεκουράζονται οι φοιτητές. Ο πιο διαδεδομένος τύπος εστίας, ήταν τα δωμάτια χωρητικότητας τριών ή τεσσάρων ατόμων.

Με την πάροδο του χρόνου, καθώς προχωρούσε η αναδιοργάνωση και ανασυγκρότηση του κράτους, τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα αποκτούσαν τα δικά τους κτιριακά συγκροτήματα, μεταξύ των οποίων και κτίρια προοριζόμενα για τη στέγαση των φοιτητών τους. Οι φοιτητικές εστίες μπορούσαν να βρίσκονται είτε στον ίδιο χώρο με το εκπαιδευτικό ίδρυμα, που βρήκε μεγαλύτερη εφαρμογή στα νέα πανεπιστήμια, είτε σε κτιριακά συγκροτήματα εκτός του πανεπιστημιακού ιδρύματος, που ανήκαν στη δικαιοδοσία ή και την ιδιοκτησία του κάθε πανεπιστημίου. Η ρύθμιση αυτή ήταν χαρακτηριστική για τις μεγάλες πόλεις της χώρας, όπου συχνά υπήρχε η ανάγκη για την ταυτόχρονη κατασκευή πολλών εστιών για τα διάφορα ιδρύματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Η διάθεση μεγάλων οικοπέδων για το σύνολο των κτιρίων των ιδρυμάτων και των εστιών, στο αστικό περιβάλλον και στις συνθήκες της πολεοδομικής ανάπτυξης, δεν ήταν πάντοτε εφικτή σε περιοχές με υψηλή συγκέντρωση ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (πχ. Μόσχα), με συνέπεια τη μεγαλύτερη απόσταση της φοιτητική εστία από το εκπαιδευτικό ίδρυμα (Πανεπιστημιούπολη Alekseevskiy, πανεπιστημιούπολη Sokol, η πρώην πανεπιστημιούπολη Vsekhsviatsky, κ.λπ.). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, για τα νέα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης η κατασκευή προέβλεπε εκ των προτέρων τον χώρο που ήταν απαραίτητος για τις φοιτητικές εστίες και εκπαιδευτικό ίδρυμα.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ Β’ Π. Π.

Μετά τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, χτίστηκαν κάποιες φοιτητικές εστίες μεγάλης χωρητικότητας: φιλοξενούσαν αρκετές χιλιάδες άτομα σε ένα κτίριο. Αυτοί οι κοιτώνες κατασκευάστηκαν με τη δημιουργία των νέων μεγαλύτερων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (Ινστιτούτο Πετρελαίου της Μόσχας, Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας). Κύρια πρόκληση στην οικοδόμηση φοιτητικών κατοικιών μετά τον πόλεμο ήταν η δημιουργία οικονομικά αποδοτικών προτύπων σχεδίων.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στη μεταπολεμική περίοδο τα κτίρια των φοιτητικών εστιών έπαιζαν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη του συνόλου των οδικών αρτηριών και δρόμων των μεγάλων πόλεων. Για παράδειγμα, η εστία του Ινστιτούτου Πετρελαίου Gubkin της Μόσχας αποτελούσε μέρος του γενικού συγκροτήματος του ιδρύματος και σχεδιάστηκε σε μία από τις κύριες λεωφόρους της νοτιοδυτικής περιοχής της Μόσχας. Τα κτίρια αυτά αποτελούσαν μια ενιαία χωρική σύνθεση.

Ο αριθμός των φοιτητών κατά τη σοβιετική περίοδο αυξάνεται σταθερά, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη σταθερή τάση αύξησης των ορόφων και του αριθμού των εστιών. Οι φοιτητικές εστίες του Ωδείου, του Ινστιτούτου Μηχανικών Ηλεκτρικής Ενέργειας της Μόσχας, της Ανώτατης Σχολής του Κόμματος και άλλων ήταν όλες δεκαώροφες. Η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίζεται επίσης από τη βελτίωση της ποιότητας της εξωτερικής αρχιτεκτονικής των φοιτητικών εστιών, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στο σύνολο της αστικής ανάπτυξης.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, τα στεγαστικά προγράμματα αναθεωρήθηκαν διεξοδικά και επανασχεδιάσθηκαν.Το 1952, ο Γκιπρόβις (Giprovis) πρότεινε μια νέα σειρά από σχέδια μοντέλων, τα οποία λάμβαναν υπόψη και την ανάγκη μείωσης του κόστους της κατασκευής.

Οι συνθήκες διαβίωσης των φοιτητών στην πορεία του χρόνου βελτιώνονταν σημαντικά. Για παράδειγμα, στους κοιτώνες του Αρχιτεκτονικού Ινστιτούτου της Μόσχας, του Ινστιτούτου Ηλεκτρολόγων Μηχανικών της Μόσχας της Ανώτατης Σχολής του Κόμματος, κάθε δωμάτιο διέθετε έναν χώρο υγιεινής και ένα μπροστινό δωμάτιο (χολ).Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η αύξηση της άνεσης των υπνοδωματίων δεν αφορούσε μόνο τη βελτίωση των χώρων υγιεινής τους, αλλά και τη μείωση του αριθμού των ατόμων που φιλοξενούσαν. Στην εστία του νέου κτιρίου του πανεπιστημίου της Μόσχας υπήρχαν χολ και νιπτήρες σε κάθε δύο δωμάτια, αλλά και τουαλέτες και ντους. Στα δωμάτια, ανάλογα με το μέγεθός τους, φιλοξενούνταν συνήθως 2 έως 4 φοιτητές. Για παράδειγμα, η εστία του Ινστιτούτου Μηχανικής Ηλεκτρικής Ενέργειας για δύο και τέσσερα άτομα και η εστία του Ωδείου της Μόσχας διέθετε δωμάτια για δύο άτομα. Μοναδική ενδεχομένως εξαίρεση αποτελούσαν οι φοιτητικές εστίες, που βρίσκονταν στο κεντρικό κτίριο του πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας, οι οποίες άρχισαν να λειτουργούν ταυτόχρονα με τη λειτουργία του νέου κτιρίου του πανεπιστημίου, το ακαδημαϊκό έτος 1953 – 1954. Τα δωμάτια εδώ ήταν μονόκλινα, περίπου 8-9 τ.μ. Σ’ αυτά φιλοξενούνταν συνήθως φοιτητές μεγαλύτερων ετών (4^ου και 5^ου έτους σπουδών), καθώς επίσης μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές.

Όσο αφορά τον χώρο των δωματίων, στον κάθε φοιτητή αντιστοιχούσαν περίπου 6 τ.μ.. Κατά τα πρώτα χρόνια του σοβιετικού κράτους, που το στεγαστικό πρόβλημα όχι μόνο για τους φοιτητές, αλλά και για το σύνολο του πληθυσμού ήταν οξυμένο, στον κάθε φοιτητή αντιστοιχούσαν 4 τ.μ.. Με την ανέγερση νέων κτιρίων που προορίζονταν για φοιτητικές εστίες μεγάλωνε και ο χώρος που απολάμβαναν οι φοιτητές στα δωμάτια που φιλοξενούνταν. Μέσα σε δέκα χρόνια (1966-1975) αυξήθηκαν κατά 5,7 εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα, τα δωμάτια διαμονής των φοιτητών. Κατά τη δεκαετία του ΄80 σε ορισμένες περιπτώσεις αυτός ανερχόταν έως και 9 τ.μ..

Το συγκρότημα του νέου κτιρίου του Πανεπιστημίου της Μόσχας, που άνοιξε το 1953, περιλάμβανε πέρα από φοιτητικούς κοιτώνες και διαμερίσματα καθηγητών. Οι εστίες κατείχαν μια ειδική θέση στο κεντρικό κτίριο του πανεπιστημίου και περιλάμβαναν περίπου έξι χιλιάδες δωμάτια, καθώς και εγκαταστάσεις που πρόσφεραν ένα ολόκληρο φάσμα ανέσεων και υπηρεσιών (σαλόνια, βιβλιοθήκες, τραπεζαρίες, γήπεδα, κολυμβητήριο, καταστήματα, κλπ.). Ο φοιτητής του Πανεπιστημίου της Μόσχας είχε τη δυνατότητα να μελετήσει, να ξεκουραστεί και να διασκεδάσει στην άνεση αυτού του πολυώροφου κτιρίου. Στην περίπτωση που η εστία δεν ήταν στον ίδιο χώρο με το εκπαιδευτικό ίδρυμα, η εγκατάσταση των φοιτητών σε εκείνη την φοιτητική εστία συνοδευόταν με τη δημιουργία ειδικής στάσης τρόλεϊ, πολύ καλής συχνότητας δρομολογίων.

Λαμβάνοντας υπόψη αφενός την ασφάλεια που ένιωθε ο Σοβιετικός σπουδαστής για το παρόν και το μέλλον του, και αφετέρου τους όρους και τις συνθήκες μέσα στις οποίες διαμόρφωνε τη συνείδηση και την προσωπικότητά του και ωρίμαζε, δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που μέσα στην εστία οι φοιτητές/φοιτήτριες έβρισκαν το σύντροφό τους, παντρεύονταν και τεκνοποιούσαν. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις τα νέα ζευγάρια, με ή χωρίς παιδιά, λάμβαναν δωμάτιο και ζούσαν μαζί, καθως υπήρχε ειδική μέριμνα και επιπλέον διευκολύνσεις για τα νέα ζευγάρια. Πέραν του επιδόματος που λάμβαναν ως σπουδαστές, τους χορηγούνταν ένα επιπλέον βοήθημα, οι μητέρες είχαν τη δυνατότητα να παρατείνουν τις σπουδές τους κατά ένα επιπλέον έτος, ενώ υπήρχαν δωρεάν παιδικοί σταθμοί και νηπιαγωγεία κτλ.

* * *

Συνοψίζοντας, κατά τη διάρκεια της σοβιετικής εποχής, των πρώτων δεκαετιών, οι φοιτητικές εστίες απέκτησαν την σημασία μαζικού τύπου κατοικιών. Κατά τις δεκαετίες του 1920 και 1930, η κατασκευή φοιτητικών εστιών χαρακτηριζόταν από σημαντική ποικιλομορφία τόσο ως προς τη σύνθεση των χώρων τους , όσο και ως προς τους τύπους και τις γενικές αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές τεχνικές, ενώ στη μεταπολεμική περίοδο, με την απόκτηση της εμπειρίας στον σχεδιασμό της κατασκευής και λειτουργίας, ένας αριθμός τύπων και τεχνικών λύσεων των εστιών εγκαταλείφθηκαν και, με την πάροδο του χρόνου, παρέμειναν οι πιο αποδοτικές.

ΤΙ ΙΣΧΥΕ ΣΤΗ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ

Κάθε πανεπιστημιακό ίδρυμα ή και κάθε σχολή είχαν στη διάθεσή τους φοιτητικές εστίες, οι οποίες κάλυπταν τις ανάγκες των φοιτητών τους που έρχονταν από άλλες περιοχές της χώρας.

Θέση στη φοιτητική εστία λάμβαναν όλοι οι φοιτητές (προπτυχιακοί, μεταπτυχιακοί κα) των ημερήσιων τμημάτων, των οποίων η μόνιμη κατοικία ήταν εκτός της πόλης που φοιτούσαν. Πρέπει εδώ να κάνουμε ορισμένες επισημάνσεις:

1. Δεν υπήρχαν εργαζόμενοι φοιτητές στα ημερήσια τμήματα.
2. Οι φοιτητές των βραδινών τμημάτων ήταν εργαζόμενοι και φοιτούσαν πάντα σε σχολές που βρίσκονταν στον τόπο της μόνιμης κατοικίας τους, συνεπώς δεν ετίθετο θέμα στέγασης.
3. Για τους φοιτητές που σπούδαζαν από απόσταση και το πανεπιστημιακό ίδρυμα βρισκόταν εκτός του τόπου κατοικίας τους, προβλεπόταν προσωρινή χορήγηση δωματίου στη φοιτητική εστία για τα διαστήματα που απαιτείτο η φυσική παρουσία τους στη σχολή (εξεταστική περίοδος, συνάντηση με τον επιβλέποντα καθηγητή κατά τη διάρκεια εκπόνησης των σπουδαστικών και διπλωματικών εργασιών κλπ.).

Στην αρχή κάθε ακαδημαϊκού έτους, με την εγγραφή του ο φοιτητής, που δικαιούταν θέση σε φοιτητική εστία, παρελάμβανε από τη γραμματεία της σχολής παραπεμπτικό σημείωμα προς τη διεύθυνση της φοιτητικής εστίας για χορήγηση θέσης σ’ αυτήν για ολόκληρο το ακαδημαϊκό έτος. Η χορήγηση της θέσης γινόταν άμεσα (τις περισσότερες φορές την ίδια ή την επόμενη ημέρα). Η διαδικασία αυτή επαναλαμβανόταν με την έναρξη κάθε ακαδημαϊκού έτους και μέχρι την ολοκλήρωση του κύκλου σπουδών. Η διαχείριση των φοιτητικών εστιών ανήκε στον κοσμήτορα της αντίστοιχης σχολής, ο οποίος ενέκρινε και την χορήγηση θέσης στους φοιτητές.

Για τη χρήση της φοιτητικής εστίας ο κάθε φοιτητής, όπως αναφέρθηκε, κατέβαλε ως αντίτιμο ένα ποσό που έφτανε έως το 7% του επιδόματος που λάμβανε. Για παράδειγμα κατέβαλε 2,5 – 3 ρούβλια το μήνα, με τα οποία καλύπτονταν όλες οι παροχές προς αυτόν, δηλαδή στέγαση σε επιπλωμένα δωμάτια, παροχή κλινοσκεπασμάτων, παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, ζεστού και κρύου νερού 24 ώρες το 24ωρο, καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, θέρμανση, η οποία ήταν συνεχόμενη σε 24ωρη βάση από 15 Οκτώβρη έως και 15 Μάη. Αυτή η περίοδος ήταν μικρότερη για τις πιο θερμές περιοχές (Νότια Ρωσία, Σοβιετικές Δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας).

ΤΥΠΟΙ ΦΟΙΤΗΤΙΚΩΝ ΕΣΤΙΩΝ

1. Ένας τύπος φοιτητικών εστιών, όπως λέχθηκε και παραπάνω, ήταν ανακαινισμένα παλιά τριώροφα, τετραώροφα, πενταώροφα κτίρια, πολλά εξ αυτών από την τσαρική περίοδο. Χαρακτηριστικό αυτών των κτιρίων ήταν ότι τα δωμάτια βρίσκονταν κατανεμημένα δεξιά και αριστερά κατά μήκος διαδρόμου, στη μία άκρη του οποίου βρισκόταν η κουζίνα, όπου ήταν τοποθετημένες μερικές συσκευές κουζίνας, συνήθως αερίου, μεγάλος πάγκος για την προετοιμασία του μαγειρέματος, νεροχύτες και ένα μεγάλο ή μερικά μικρότερα τραπέζια. Στην άλλη άκρη του διαδρόμου βρίσκονταν οι τουαλέτες και τα μπάνια – ντους. Τόσο η κουζίνα, όσο και οι τουαλέτες με τα μπάνια ήταν χώροι κοινόχρηστοι για τους φοιτητές του ορόφου και διαχωρίζονταν σε αρρένων και θηλέων. Σε κάποια κτίρια αυτού του τύπου τα μπάνια καταλάμβαναν ξεχωριστούς ορόφους, συνήθως στο υπόγειο. Επίσης υπήρχαν διακριτοί χώροι που χρησιμοποιούντο ως αναγνωστήρια, καθώς επίσης και χώροι για διάφορες εκδηλώσεις. Τέτοιου τύπου φοιτητικές εστίες συνέχιζαν να υπάρχουν, αν και σε μειωμένο αριθμό, έως και τη δεκαετία του ΄70.
2. Ένας δεύτερος τύπος φοιτητικής εστίας ήταν αυτός όπου τα δωμάτια ανά όροφο ήταν κατανεμημένα με τη μορφή μπλοκ. Σε κάθε μπλοκ αντιστοιχούσαν 2-4 δωμάτια των 2-4 ατόμων, τουαλέτα και μπάνιο. Οι κουζίνες ήταν και σ’ αυτή την περίπτωση κοινόχρηστες ανά όροφο, ο εξοπλισμός λειτουργούσε συνήθως με ηλεκτρικό ρεύμα. Ανά όροφο υπήρχε αναγνωστήριο και αίθουσα τηλεόρασης και διαφόρων εκδηλώσεων.
3.  Ένας άλλος τύπος φοιτητικής εστίας ήταν τα κτίρια που ήταν δομημένα με τη μορφή διακριτών διαμερισμάτων ανά όροφο, με μπάνιο, τουαλέτα και κουζίνα ανά διαμέρισμα. Στα δωμάτια αυτής της κατηγορίας, για εξοικονόμηση χώρου, τα κρεβάτια ήταν συνήθως με τη μορφή κουκέτας.

Οι φοιτητικές εστίες του 2^ου και 3^ου τύπου ήταν σύγχρονα πολυώροφα κτίρια άνω των 13ών, 14άρων ακόμη και 22 ορόφων, με σύγχρονες υποδομές, με καντίνα, κυλικείο ή/και φοιτητικό εστιατόριο στο ισόγειο.

Σε όλους τους τύπους των φοιτητικών εστιών, στον κάτω όροφο ή σε υπόγειο υπήρχαν πλυντήρια με όλο τον εξοπλισμό, στεγνωτήρια κλπ., όπου οι φοιτητές μπορούσαν οι ίδιοι, υπό την επίβλεψη του υπεύθυνου, να πλύνουν τα ρούχα τους. Ακόμη υπήρχαν χώροι που χρησίμευαν ως ιματιοθήκες, όπου φυλάσσονταν τα κλινοσκεπάσματα. Εκεί ανά εβδομάδα ή 10 ημέρες γινόταν η αλλαγή σεντονιών.

Όλες οι φοιτητικές εστίες διέθεταν αποθηκευτικούς χώρους, στους οποίους οι φοιτητές με τη λήξη του ακαδημαϊκού έτους μετέφεραν τα προσωπικά τους αντικείμενα και ελευθέρωναν τα δωμάτια. Τα δωμάτια των φοιτητικών εστιών ήταν εξοπλισμένα με την απαραίτητη επίπλωση. Κρεβάτια, κομοδίνα, γραφείο ή τραπέζι, ντουλάπες κλπ.

Στην είσοδο της φοιτητικής εστίας λειτουργούσε θυρωρείο. Οι φοιτητικές εστίες κάποια συγκεκριμένη ώρα το βράδυ έκλειναν (ανάλογα με τον εσωτερικό κανονισμό της κάθε εστίας, συνήθως γύρω 11μμ.). Η είσοδος των φοιτητών – ενοίκων της εστίας γινόταν με την επίδειξη της κάρτας εισόδου, την οποία παραλάμβανε ό κάθε φοιτητής – ένοικος της εν λόγω εστίας στην αρχή κάθε ακαδημαϊκού έτους με την χορήγηση του δωματίου. Η είσοδος των επισκεπτών γινόταν με την επίδειξη της φοιτητικής ταυτότητας ή, σε περίπτωση εξωπανεπιστημιακών (γονείς, συγγενείς, φίλοι) με την επίδειξη ταυτότητας ή άλλου εγγράφου που πιστοποιούσε την ταυτότητα του επισκέπτη. Η διανυκτέρευση των επισκεπτών στους χώρους της εστίας γενικά δεν επιτρεπόταν. Για εξαιρετικές περιπτώσεις χορηγείτο ειδική άδεια από την διεύθυνση της εστίας.

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΙΚΩΝ ΕΣΤΙΩΝ

Οι φοιτητικές εστίες ανήκαν στα πανεπιστημιακά ιδρύματα και διοικούνταν από αυτά. Χρηματοδοτούνταν κατά ένα μέρος από τον κρατικό προϋπολογισμό και κατά ένα άλλο μέρος από το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα στο οποίο ανήκαν.

Φοιτητικές εστίες με πάνω από 2.000 φοιτητές και μεταπτυχιακούς είχαν τη δυνατότητα, κατόπιν ειδικής αδείας από το υπουργείο παιδείας, να αποκτήσουν δομή φοιτητούπολης με δικό τους προϋπολογισμό (δηλαδή οικονομική αυτονομία), λογότυπο και σφραγίδα.

Η κεντρική διοικητική ευθύνη των εστιών ανήκε στον πρύτανη του πανεπιστημίου, στο οποίο αυτές ανήκαν. Οι διευθυντές των φοιτητικών εστιών διορίζονταν και παύονταν από τη Γενική Διεύθυνση Τριτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εξειδικευμένης Εκπαίδευσης της ΕΣΣΔ μετά από πρόταση του πρύτανη του ιδρύματος τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στο οποίο αντιστοιχούσαν οι εστίες.

Από την εκάστοτε διοίκηση των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων διορίζονταν οι προϊστάμενοι των φοιτητικών εστιών καθώς και το υφιστάμενο διοικητικό προσωπικό. Στη διοίκηση της φοιτητικής εστίας σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζε το φοιτητικό συμβούλιο, η εκλογή του οποίου γινόταν από τους φοιτητές και μεταπτυχιακούς που διέμεναν στην εστία.

ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΝΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

Οι φοιτητές και οι μεταπτυχιακοί φοιτητές που διέμεναν στις φοιτητικές εστίες είχαν δικαίωμα:

• Να χρησιμοποιούν τις ως άνω περιγραφόμενες εγκαταστάσεις.
• Να απαιτούν την έγκαιρη επισκευή ή αντικατάσταση του εξοπλισμού που έχει καταστραφεί, των επίπλων, των κλινοσκεπασμάτων και του λοιπού εξοπλισμού της εστίας, καθώς και την εξάλειψη τυχών προβλημάτων που εμφανίζονταν στην εξυπηρέτηση των ενοίκων-φοιτητών.
• Να εκλέγουν το φοιτητικό συμβούλιο που τους εκπροσωπούσε στη διοίκηση της εστίας και να εκλέγονται σ’ αυτό.
• Να λαμβάνουν μέρος στις πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις της εστίας.
• Να συμμετέχουν με τις προτάσεις τους στη διευθέτηση των ζητημάτων που αφορούσαν την οργάνωση της ζωής στις εστίες.

Οι διαμένοντες φοιτητές και μεταπτυχιακοί στις φοιτητικές εστίες υποχρεούντο:

• Να τηρούν αυστηρά τον εσωτερικό κανονισμό της εστίας.
• Να φροντίζουν για την καλή κατάσταση των χώρων, του εξοπλισμού και των συσκευών που υπήρχαν στα δωμάτια.
• Να διατηρούν τα δωμάτια και τους κοινόχρηστους χώρους καθαρούς,
• Να προβαίνουν σε λελογισμένη χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας, του φυσικού αερίου και του νερού.
• Να φυλάνε τα μη καθημερινής χρήσης προσωπικά τους αντικείμενα στην αποθήκη της εστίας,
• Να καταβάλουν έγκαιρα το αντίτιμο της διαμονής τους (συνήθως γινόταν απ’ ευθείας παρακράτηση κατά την καταβολή του μηνιαίου φοιτητικού επιδόματος).
• Να τηρούν τους κανόνες πυρασφάλειας κατά τη χρήση των ηλεκτρικών συσκευών ή αυτών του φυσικού αερίου. Να μη χρησιμοποιούν πρόσθετες ηλεκτρικές συσκευές (θερμάστρες – βραστήρες κ.λπ.) χωρίς την άδεια της διοίκησης της εστίας.
• Κατά την αποχώρησή τους από την εστία στο τέλους του ακαδημαϊκού έτους, να παραδίδουν τα κλινοσκεπάσματα και τον εξοπλισμό που παρέλαβαν κατά την εγκατάστασή τους.
• Οι ένοικοι της εστίας υποχρεούνταν να συμμετέχουν, σύμφωνα με καθιερωμένη διαδικασία, σε δραστηριότητες διαμόρφωσης και φύτευσης πρασίνου καθώς και σε άλλες κοινωφελείς εργασίες που αφορούσαν την εστία.

ΦΟΙΤΗΤΙΚΕΣ ΛΕΣΧΕΣ

Σε όλες τις εστίες λειτουργούσε φοιτητική λέσχη και/ή καφέ-κυλικείο. Η φοιτητική λέσχη παρείχε πρόγευμα, γεύμα και δείπνο και λειτουργούσε τις αντίστοιχες ώρες. Ενδεικτικά ένα πλήρες γεύμα (μεσημεριανό) περιείχε σούπα, σαλάτα, κυρίως πιάτο, κομπόστα και επιδόρπιο. Στο μενού υπήρχαν τουλάχιστον δύο διαφορετικές επιλογές. Η κύρια διατροφή ήταν κρέας γαρνιρισμένο με ρύζι, πατάτες, φαγόπυρο, μακαρονοειδή. Οι σπουδαστές απολάμβαναν ειδικές, μειωμένες τιμές στα εστιατόρια καθώς και στους χώρους εστίασης στις πανεπιστημιουπόλεις. Το κόστος ενός πλήρους γεύματος ανερχόταν το πολύ σε 1,20 ρούβλια. Οι φοιτητές μέλη του φοιτητικού συλλόγου καλύπτονταν με κουπόνια, τα οποία αγόραζαν με έκπτωση 50%. Μέλη δε του φοιτητικού συλλόγου ήταν η συντριπτική πλειοψηφία των φοιτητών (99%+)

ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ

Ως επίλογο, ας κρατήσουμε ορισμένα συμπεράσματα που προκύπτουν από την πορεία της σοβιετικής εκπαιδευτικής πολιτικής και μέριμνας, σε σχέση με το σήμερα και με ορίζοντα το αύριο.

Οι φοιτητικές εστίες για τους περισσότερους φοιτητές αποτελούσαν το πρώτο βήμα για την αυτονόμησή τους, την αυτοοργάνωσή τους, την ανάληψη της ευθύνης του εαυτού τους μακριά από την οικογένεια. Η προσπάθεια αυτή γινόταν με τη στήριξη του πανεπιστημίου και κατ’ επέκταση του σοβιετικού κράτους.

Ο φοιτητής ερχόμενος στην «ξένη» πόλη είχε λυμένο το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι νέοι όταν απομακρύνονται από την οικογένεια, το πρόβλημα της στέγασης. Από την άλλη πλευρά ήταν υποχρεωμένος να συμβιώσει με άγνωστους ανθρώπους – συμφοιτητές του. Να αποδεχθεί κανόνες συμβίωσης, να έχει τακτοποιημένο το χώρο του, να συμμετέχει στην καθαριότητα των χώρων, να υπάρχει αλληλοσεβασμός. Η συμβίωση δεν είναι εύκολη υπόθεση, έπρεπε ο καθένας να μαθαίνει να «βάζει νερό στο κρασί του». Σε βάθος χρόνου όμως οι συγκάτοικοι άρχιζαν να λειτουργούν ως οικογένεια. Ο ένας μάθαινε τα προβλήματα του άλλου, αναπτυσσόταν το αίσθημα της αλληλεγγύης, της αλληλοϋποστήριξης και της συντροφικότητας. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες επιλέγονταν οι φίλοι και διαμορφώνονταν σχέσεις ζωής.

Οι συμφοιτητές το πρωί στη σχολή ήταν συνήθως και συγκάτοικοι το απόγευμα στην εστία. Άρα οι συγκάτοικοι ή συνένοικοι στην εστία είχαν κατά το μάλλον ή ήττον τα ίδια επιστημονικά ενδιαφέροντα, τις ίδιες ανησυχίες ή και δυσκολίες στις σπουδές τους. Αντάλλασσαν μεταξύ τους σημειώσεις από τις διαλέξεις, συμμετείχαν σε συζητήσεις για επιστημονικά θέματα σχετικά με τις σπουδές τους. Ανέπτυσσαν συντροφικότητα και δημιουργούσαν μεταξύ τους φιλίες, κάποιες εκ των οποίων διατηρούνταν εφ’ όρου ζωής.

Η κατάσταση τόσα χρόνια μετά, από την άλλη, είναι τελείως διαφορετική. Τα σημερινά κρατικά πανεπιστήμια λειτουργούν σαν επιχειρήσεις, όπου και θεωρούνται κόστος οι σύγχρονες ανάγκες των φοιτητών, όπως η πρόσληψη διδακτικού προσωπικού, η ασφάλεια.

Το σύγχρονο πανεπιστήμιο μόνο σύγχρονο δεν είναι, καθώς σήμερα οι φοιτητές παλεύουν κόντρα σε στοιχειώδεις ελλείψεις, την ίδια ώρα που η ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης, η εξέλιξη της τεχνολογίας θέτουν νέα δεδομένα για την επιστημονική μόρφωση, διαμορφώνουν προϋποθέσεις για αλματώδη αναβάθμιση των σπουδών.

Οι φοιτητές και οι οικογένειές τους μετράνε πόσο αντέχει η τσέπη τους, για παράδειγμα, για αναλώσιμα στα προπτυχιακά ή για να μπορέσουν να εξασφαλίσουν μια θέση σε μεταπτυχιακά προγράμματα. Το 40% των φοιτητών αναγκάζεται να δουλεύει προκειμένου να τα βγάλει πέρα με το αυξημένο κόστος σπουδών, με συνέπειες βέβαια στις σπουδές και τη γνώση.

Το ζήτημα της στέγασης δε λύνεται από το κράτος και τα Πανεπιστήμια, έχει μετατραπεί σε ατομική ευθύνη. Οι φοιτητές πληρώνουν εις διπλούν για την εμπορευματοποιημένη φοιτητική μέριμνα, με χαράτσια για διαμονή σε Εστίες και για τη σίτιση.Χιλιάδες φοιτητές, που σπουδάζουν μακριά από τα σπίτια τους, μένουν εκτός εστίας, και εκεί η κατάσταση είναι γνωστή με ακατάλληλα διαμερίσματα, που κοστίζουν χρυσάφι, εξώσεις φοιτητών γιατί δεν μπορούν να πληρώσουν το νοίκι ή για την «τουριστική αξιοποίηση» της οικίας.

Την ίδια ώρα, πανελλαδικά, οι ελάχιστες και υποβαθμισμένες φοιτητικές εστίες, μετά βίας επαρκούν για το 9% των φοιτητών που σπουδάζουν σε άλλη πόλη, ενώ πολλά ιδρύματα δεν διαθέτουν καν εστία (στην πρωτεύουσα 6 πανεπιστημιακά Ιδρύματα, ενώ 17 πόλεις με φοιτητές είναι χωρίς εστίες).

Το ΕΚΠΑ διαθέτει μόλις 915 κλίνες στη Φοιτητική Εστία (ΦΕΠΑ) όταν οι εισακτέοι φοιτητές μόνο για το 2022 είναι 3.909, ενώ έχει στην ιδιοκτησία του 77 ακίνητα που δεν αξιοποιούνται ως φοιτητικές εστίες, ως χώροι διδασκαλίας αλλά βγαίνουν στο σφυρί για εμπορική αξιοποίηση. Αντίστοιχα και στις άλλες πόλεις, όπως για παράδειγμα στις φοιτητικές εστίες του ΑΠΘ, οι οποίες μπορούν να καλύψουν μόνο το 2% των φοιτητών του, την ώρα που στην ιδιοκτησία του Πανεπιστημίου υπάρχουν αναξιοποίητα κτίρια.

Έτσι λοιπόν, ένας φοιτητής για να καταφέρει να εξασφαλίσει στέγαση σε εστία, πρέπει να περάσει από «διαγωνισμό φτώχειας», πάντα με τα δικά τους κριτήρια του τι σημαίνει φτωχός φοιτητής. Ακόμα και οι φοιτητές που πληρούν τα κριτήρια αυτά, πολλές φορές απορρίπτονται ή μπαίνουν σε ουρές αναμονής αφού τα δωμάτια συνολικά στις εστίες δεν επαρκούν.

Επιπλέον, οι φοιτητές που τελικά μπαίνουν, έρχονται αντιμέτωποι με συνθήκες κατάρρευσης, υποβαθμισμένων υποδομών, αποτέλεσμα της χρόνιας υποχρηματοδότησης. Για παράδειγμα, στο ΑΠΘ, η κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα περισσότερα κτίρια από αυτά είναι ενδεικτική, με σοβάδες και ψευδοροφές να πέφτουν, υγρασία, προβλήματα με τα ασανσέρ και η ύπαρξη κοινόχρηστων πλυντηρίων που διαθέτει μόνο μία εστία, να θεωρείται πολυτέλεια, κ.ο.κ.. Στην Αθήνα, τα παραδείγματα των τελευταίων χρόνων επίσης πολλά. Υπάρχουν εστίες που το νερό δεν είναι πόσιμο, υπάρχουν ελλείψεις σε βασικά αναλώσιμα που αγοράζονται τελικά από τους φοιτητές. Φοιτητές μένουν χωρίς θέρμανση και χωρίς κλιματισμό το καλοκαίρι, χωρίς να υπάρχουν στρώματα για όλους, χωρίς να υπάρχει καμία υποδομή για ΑΜεΑ. Φοιτητές συνεχίζουν να ζουν σε κτήρια και υποδομές φτιαγμένες μισό αιώνα πριν, χωρίς καμία ανακαίνιση, χωρίς αντισεισμικό έλεγχο, χωρίς πυροπροστασία, σε κτίρια σε κατάσταση αναντίστοιχη των δυνατοτήτων της εποχής. Μια κατάσταση που υποτιμά και δυσκολεύει την προσπάθεια των σπουδών.

Οι φοιτητές ζουν σήμερα μια μεγάλη αντίφαση. Στα αμφιθέατρα μαθαίνουν για τις νέες τεχνολογίες, τη ψηφιακή μετάβαση και τα “έξυπνα” και “πράσινα” κτίρια και την ίδια στιγμή ζουν σε εστίες με σοβαρά χρόνια προβλήματα υποδομών λόγω υποχρηματοδότησης, λόγω πεπαλαιωμένων υποδομών.Τα οξυμένα προβλήματα όχι μόνο δεν λύνονται, αλλά διαιωνίζονται, με την γενική κατάσταση να είναι πλέον επαναλαμβανόμενη. Αντί για χρηματοδότηση, παρουσιάζεται ως «λύση» η επιτάχυνση της εμπορευματοποίησης. Σε αυτή την κατάσταση βέβαια οι φοιτητές αντιτάσσουν την οργανωμένη τους απάντηση και την αλληλεγγύη μέσα από τους συλλόγους τους, ακόμη και ακυρώνοντας απαράδεκτους κανονισμούς, όπως στη Φοιτητική Εστία της Θεσσαλίας, που λόγω χρεών στην εστία δεν έδιναν το πτυχίο σε φοιτητή που είχε ολοκληρώσει τις σπουδές του.

Η ιστορία δείχνει ότι το πρόβλημα της στέγασης των φοιτητών, είναι ένα πρόβλημα που μπορεί να λυθεί και είχε λυθεί, άμεσα και για όλους, με μία και μόνο προϋπόθεση: Να πάρει την υπόθεση πάνω του το κράτος, ένα κράτος λαϊκό, αυτό που στηριγμένο στη λαϊκή εξουσία θα έχει πρωταρχικό του στόχο την ικανοποίηση των αναγκών των πολιτών.

Είναι βέβαια αδιαμφισβήτητο ότι, σε σχέση με όσα αναφέρθηκαν σε όλο το κείμενο, και προβλήματα υπήρχαν, και καθυστερήσεις σημειώνονταν, και αστοχίες παρατηρούνταν στα ζητήματα των φοιτητικών εστιών. Υπήρχαν ζητήματα που αφορούσαν την ποιότητα της ζωής, ειδικά στα πολύ παλιά κτίρια. Υπήρχε μεγάλη σπατάλη στη χρήση των αναλώσιμων υλικών για τη συντήρηση. Η ίδια η συντήρηση των κτιρίων κάποιες φορές καθυστερούσε, λόγω της έλλειψης εργατικών χεριών. Οι φοιτητικοί σύλλογοι συχνά υποβάθμιζαν το ρόλο της δραστήριας συμμετοχής των φοιτητών στην εξασφάλιση ποιοτικότερων συνθηκών διαβίωσης και άλλα.

Ωστόσο, η σοβιετική πείρα δείχνει τις τεράστιες δυνατότητες που μπορεί να απελευθερώσει προς όφελος του λαού η εργατική τάξη, παίρνοντας την εξουσία στα χέρια της.

Η άνοδος του μορφωτικού-πολιτιστικού επιπέδου των εργαζόμενων είναι νομοτέλεια στον σοσιαλισμό. Μέτρο της εργασίας γίνεται ο γενικός χρόνος εργασίας, άρα διαμορφώνονται όροι για να επιλέγονται οι σπουδές με κριτήρια τις συνολικές κοινωνικές ανάγκες όπως καθορίζονται από τον επιστημονικό κεντρικό σχεδιασμό, και όχι αποκλειστικά με μισθολογικά κριτήρια.

Το γεγονός ότι απαγορεύεται η εκμετάλλευση εργατικής δύναμης, ότι η εργατική δύναμη δεν είναι εμπόρευμα, συνεπάγεται ότι το κράτος αναλαμβάνει τα έξοδα της αναπαραγωγής της, της μόρφωσής της, άρα δεν τίθεται αντικειμενικά και σε μια προοπτική ζήτημα «απόσβεσης» από τις σπουδές με βάση την ατομική εκπαιδευτική διαδρομή.

Η αναδιοργανωμένη παιδεία, διαμορφώνει ολόπλευρα ανεπτυγμένους ανθρώπους, με καλλιεργημένες κλίσεις και ικανότητες, οι οποίοι θα μπορούν να κατανοούν τις βάσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, θα μπορούν να τις υποτάσσουν και να τις αναπτύσσουν παραπέρα, δίνοντας διέξοδο στη γνώση, συνδέοντας τη με την παραγωγή και την πρακτική. Η παιδεία θα διαμορφώνει ευσυνείδητους εργαζομένους και επιστήμονες, με ανεπτυγμένο το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης και με κομμουνιστική στάση απέναντι στην εργασία.

 Όπως είδαμε, στην ΕΣΣΔ ο σπουδαστής δε χρειαζόταν να δουλεύει κατά τη διάρκεια των σπουδών του για να βγάλει τα προς το ζην και να μπορέσει να σπουδάζει. Όλα όσα του ήταν αναγκαία του τα παρείχε και με το παραπάνω το σοβιετικό κράτος, κι έτσι μπορούσε αμέριμνος να αφοσιωθεί στις σπουδές του. Εκείνη την περίοδο, το σοβιετικό κράτος εξασφάλιζε φοιτητική στέγη σε όλους όσοι την είχαν ανάγκη. Βασικό στοιχείο είναι επίσης όμως, η κίνηση που υπήρχε προς τα εμπρός, η συνεχής βελτίωση των συνθηκών στέγασης των φοιτητών και ότι καταβάλλονταν προσπάθειες, ώστε να υπάρχει αντιμετώπιση των όποιων προβλημάτων ανέκυπταν.

Είναι πράγματι συγκλονιστικό να αντιπαραβάλλει κανείς τη σημερινή πραγματικότητα με τις κατακτήσεις του σοσιαλισμού 30, 40 ή και 90 χρόνια πριν. Πολύ δε περισσότερο, αν αναλογιστούμε την κατάσταση από την οποία ξεκίνησε η σοβιετική εξουσία το 1917 και σε τόσο λίγο διάστημα μπόρεσε να πετύχει τόσα πολλά, σε σύγκριση με τις δυνατότητες που υπάρχουν αν ξεκινήσουμε από το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης.

ΠΗΓΕΣ

Ακολουθούν μαρτυρίες από σπουδαστές

Α.

Το παρόν κείμενο δεν αποτελεί εμπεριστατωμένη μελέτη του θέματος των φοιτητικών εστιών στο σοσιαλισμό. Είναι περισσότερο εμπειρικό διανθισμένο με μια επί τροχάδην μελέτη κειμένων που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο που οι πλειοψηφία τους αναφέρεται στα παραδείγματα φοιτητικών εστιών σε διάφορες πόλεις της ΕΣΣΔ, Διαταγμάτων του Συμβουλίου Λαϊκών Επιτροπάτων στα θέματα στεγαστικής πολιτικής και του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ. Αυτό και μόνο το στοιχείο αναδεικνύει την αναγκαιότητα μιας εμπεριστατωμένης μελέτης στην οποία θα πρέπει να συμμετέχουν ειδικοί επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων (ιστορικών, οικονομολόγων, κοινωνιολόγων κλπ.) με ένα καταμερισμό.

Κάποια ιστορικά στοιχεία, όλως περιληπτικά και τα όποια λάθη θα ήθελα να μου τα συγχωρήσετε καθώς δεν είμαι ιστορικός.

Μια πρώτη μορφή φοιτητικών εστιών υπήρξε στις κοιτίδες του αρχαίου πολιτισμού π.χ. στην Αρχαία Ελλάδα, στην Αίγυπτο, στην Κίνα, στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία καθώς αυτοί που ήθελαν να σπουδάσουν δίπλα στους μεγάλους φιλόσοφους, αστρονόμους, μαθηματικούς, γεωγράφους κλπ. ήταν αναγκασμένοι να ζουν από κοινού είτε σε μικρές οικίες που υπήρχαν πέριξ των σπιτιών των ανωτέρω είτε σε καταυλισμούς. Από κοινού έλυναν τα προβλήματα συγκατοίκησης, συμβίωσης, τις ανάγκες της καθημερινότητας (καθαριότητα, διατροφή κλπ.).

Μεταγενέστερα στα τέλη της μεσαιωνικής εποχής και ιδιαίτερα στα χρόνια του Διαφωτισμού εμφανίστηκαν οι πρώτες φοιτητικές εστίες -οι λεγόμενες μπούρσες (από τη γαλλική λέξη μπούρς)- που ήταν συνδεδεμένες με τις ιερατικές σχολές, αλλά και τις σχολές καλογραιών για τις κορασίδες -που παρέμεναν εσώκλειστες- των εύπορων οικογενειών.

Στη Ρωσία οι πρώτες φοιτητικές εστίες εμφανίστηκαν στα μέσα του 18ου αιώνα και πάλι στα πλαίσια των ιερατικών σχολών, στη Ρωσία στην περιοχή του Κιέβου. Και τους διαμένοντας σε αυτές τους ονόμαζαν μπουρσάκους. Ενώ στην εποχή του τσάρου δημιουργήθηκαν οι πρώτες φοιτητικές εστίες για τους πολύ φτωχούς φοιτητές, των οποίων ο αριθμός ήταν πολύ μικρός.

Περνώντας τώρα στη μεταεπαναστατική Ρωσία και την μετέπειτα ΕΣΣΔ θα πρέπει να πούμε πως ένα από τα πρώτα διατάγματα του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτροπάτων αφορούσε το ζήτημα της στέγης. Το μοτίβο ήταν ουδείς χωρίς στέγη. Και αν τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση το ζήτημα της στέγης λυνόταν ως ένα βαθμό με την απαλλοτρίωση των επαύλεων των ευγενών που διέθεταν και πολλά δωμάτια αλλά και άλλα οικήματα στη πορεία με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και άλλων κλάδων των παραγωγής οι στεγαστικές ανάγκες αυξήθηκαν γι’ αυτό και σε κάθε 5ετές πλάνο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης υπήρχε και πλάνο για τη στέγαση των σοβιετικών πολιτών και μεταξύ αυτών και των φοιτητών – σπουδαστών και την οικοδόμηση αντίστοιχων φοιτητικών εστιών σε συνδυασμό πάντα με τα πλάνα εκπαιδευτικής πολιτικής. Βεβαίως είχε μεγάλη επίδραση τόσο ο εμφύλιος, η ιμπεριαλιστική επέμβαση στη Σοβιετική Ρωσία όσο και ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος (Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) στη συνέχεια, όπου οι καταστροφές ήταν τεράστιες και η στεγαστική πολιτική συνεχώς μεταβαλλόταν για την ικανοποίηση των αναγκών σε στέγη.

Την ευθύνη για την υλοποίηση της στεγαστικής πολιτικής στη Σοβιετική Ρωσία και μετέπειτα της ΕΣΣΔ πρώτα και κύρια την είχαν τα τοπικά σοβιέτ και σε μεταγενέστερο χρόνο μέρος της ευθύνης πέρασε σε βιομηχανικές και αγροτικές μονάδες καθώς και σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένων και των στρατιωτικών ακαδημιών. Πολλές φορές τα ζητήματα στέγασης λυνόντουσαν από κοινού -τοπικά σοβιέτ, βιομηχανικές και αγροτικές μονάδες και εκπαιδευτικά ιδρύματα.

Στα πλαίσια της επίλυσης του στεγαστικού προβλήματος υπήρχαν και οι προσωρινές λύσεις όπως για παράδειγμα ήταν οι λεγόμενες κομμουνάλκες, οι εργατικές εστίες και οι φοιτητικές εστίες.

Στις «κομμουνάλκες» συνήθως διέμεναν νέα ζευγάρια που περίμεναν τη σειρά τους για να παραλάβουν το δικό τους διαμέρισμα από τις τοπικές αρχές ή τη βιομηχανική – αγροτική μονάδα στην οποία δούλευαν ανάλογα του που είχαν κάνει την αίτηση. Η παραμονή στις «κομμουνάλκες» είχε διάρκεια από 1,5 – 5 χρόνια.

Στις εργατικές εστίες διέμεναν εργαζόμενοι που δούλευαν σε βιομηχανικές ή αγροτικές μονάδες της περιοχής αλλά προέρχονταν από άλλες περιοχές, όπως και ανειδίκευτοι εργάτες των επιχειρήσεων που τους έστελναν οι επιχειρήσεις σε τεχνικές σχολές για απόκτηση εξειδίκευσης ή για βελτίωση εξειδίκευσης καθώς και γενικότερα σπουδαστές των τεχνικών σχολών.

Και τέλος οι φοιτητικές εστίες στις οποίες διέμεναν οι φοιτητές που προέρχονταν από άλλες πόλεις, χωριά, χώρες.

Στα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση στεγαζόντουσαν σε διώροφα κτίρια και στη συνέχεια σε τετραώροφα καθώς ο αριθμός των φοιτητών – σπουδαστών αυξανόταν σε συνδυασμό πάντα με την ανάπτυξη της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής, την εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας

Επί εποχής Χρουστσόφ (εδώ θα πρέπει να δούμε πως οι μεταρρυθμίσεις επί εποχής του -αυτοσυντήρηση κλπ.- επηρέασαν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τη στεγαστική πολιτική) άρχισαν να εμφανίζονται 6όροφες εστίες και στη δεκαετία του 70 άρχισαν να εμφανίζονται πολυώροφα κτίρια, από 8 ως 20 ορόφους, και να διαμορφώνονται πανεπιστημιουπόλεις. Αυτό είχε να κάνει και με την από έτους σε έτος αύξηση και των ξένων φοιτητών που σπούδαζαν στη Σοβιετική Ένωση. Το 1990 η Σοβιετική Ένωση κατείχε την 3η θέση στον κόσμο σε αριθμό ξένων φοιτητών (500.000) μετά τις ΗΠΑ και την Μ. Βρετανία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 50 άρχισαν να συρρέουν ξένοι φοιτητές στη Σοβιετική Ένωση και στις δεκαετίες του 60 και του 70 (κυρίως σε αυτές) αλλά και μεταγενέστερα έγινε το μεγάλο μπαμ (δημιουργία του Πατρίς Λουμούμπα – Πανεπιστήμιο της Φιλίας των Λαών). Αυτό ήταν αποτέλεσμα από τη μια μεριά της σοβιετικής διπλωματίας καθώς αυξανόταν χρόνο με το χρόνο ο αριθμός των χωρών με τις οποίες υπογράφονταν μορφωτικές συμφωνίες, από την άλλη ήταν και ένδειξη του προλεταριακού διεθνισμού του ΚΚΣΕ και της Λενινιστικής Κομσομόλ προς τις αδελφές οργανώσεις όπως και της αλληλεγγύης των Συνδέσμων Φιλίας με τις άλλες χώρες. Στην πορεία και τα τοπικά σοβιέτ άρχισαν να προσκαλούν ξένους φοιτητές στο έδαφος της αδελφοποίησης πόλεων.

Θα αναφερθώ στο παράδειγμα του Κρατικού Πανεπιστημίου του Λένινγκραντ που έφερε το όνομα του Ζντάνοφ. Το κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου βρισκόταν στο νησί του Βασίλιεφ και δίπλα στον ποταμό Νέβα. Τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση η διπλανή έπαυλης από το Πανεπιστήμιο είχε χρησιμοποιηθεί ως η πρώτη φοιτητική εστία, μέχρι που στο ίδιο νησί δημιουργήθηκαν μικροί φοιτητικοί οικισμοί (αποτελούμενοι από 2 – 3 φοιτητικές εστίες) συνδεδεμένες με τον αστικό οικιστικό ιστό, οπότε στην έπαυλη που είχε χρησιμοποιηθεί αρχικά ως φοιτητική εστία εγκαταστάθηκε η Ακαδημία Καλών Τεχνών που έφερε το όνομα του Ρέπιν. Μια σειρά από σχολές μετεγκαταστάθηκαν σε άλλα κτίρια και έτσι άρχισε να αναπτύσσεται το Πανεπιστήμιο σε όλη την πόλη. Κάποιες σχολές στην πορεία αυτονομήθηκαν από το Πανεπιστήμιο παραμένοντας όμως ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Κάποιες άλλες όμως παρέμειναν υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου κάποιες από αυτές στεγάστηκαν σε άλλη περιοχή της πόλης (Πετεργκόφ) όπου διαμορφώθηκε η φοιτητική πολιτεία (Πανεπιστημιούπολη) με σύγχρονα κτίρια.

Ο τύπος των κτιρίων, τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, ήταν συνήθως σε σχήμα Π όπου υπήρχε ένας μακρύς διάδρομος και δυο μικρότεροι στα άκρα του μεγάλου διαδρόμου όπου βρισκόντουσαν οι σκάλες, οι τουαλέτες οι νιπτήρες. Δεξιά και αριστερά των διαδρόμων υπήρχαν τα δωμάτια των φοιτητών. Συνήθως σε κάθε δωμάτιο διέμεναν 4 φοιτητές – σπουδαστές. Τα δωμάτια ήταν εξοπλισμένα με τα κρεβάτια, τα κομοδίνα, τις ντουλάπες, ένα τραπέζι και 4 καρέκλες. Στο μακρύ διάδρομο υπήρχαν 2 κουζίνες για την εξυπηρέτηση των φοιτητών οι οποίες ήταν εξοπλισμένες με συσκευές κουζίνας υγραερίου η καθεμιά, ψυγείο και τους ανάλογους νεροχύτες και πάγκους για να μπορείς να ετοιμάσεις φαγητό. Συνήθως το ψυγείο δεν το πολυχρησιμοποιούσαν οι φοιτητές καθώς κρέμαγαν τα ευπαθή προϊόντα έξω από το παράθυρο του δωματίου τους (κλιματολογικές συνθήκες συνέβαλαν σε αυτό). Σε κάθε όροφο υπήρχαν 4 πυροσβεστικές φωλιές και 10 πυροσβεστήρες. Στον τελευταίο όροφο των κτιρίων συνήθως έμεναν τα ζευγάρια ή μεταπτυχιακοί φοιτητές (σε περίπτωση που ήταν πολυάριθμοι και δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν από τις εστίες που υπήρχαν για αυτούς και για όσους έκαναν διδακτορικό) και διέμεναν ανά δυο σε κάθε δωμάτιο.

Σε αυτού του τύπου τις εστίες οι ντουζιέρες ήταν συνήθως στο υπόγειο όπως και τα πλυσταριά. Σε κάθε φοιτητική εστία υπήρχε αίθουσα – αναγνωστήριο, αίθουσα γυμναστήριο, αίθουσα τηλεόρασης και η τραπεζαρία όπου μπορούσες να φας πολύ φθηνά (πρωινό – μεσημεριανό – βραδινό) και υπήρχε συγκεκριμένο διαιτολόγιο π.χ. Τρίτη, Πέμπτη στη διατροφή είχε απαραιτήτως ψάρι. Ακόμη εδώ μπορούμε να σημειώσουμε και τα εξής τηρουμένων αυτών που η ρωσική παράδοση είχε, όπως για παράδειγμα έλεγαν ότι «στο πρωινό φάε για τον εαυτό σου, το μεσημέρι μοιράσου το με το φίλο, και το βράδυ με τον εχθρό σου», με βάση αυτή τη λογική τα τρία γεύματα την ημέρα στοίχιζαν σε ένα φοιτητή περίπου 1,5 ρούβλια ή και λιγότερο.

Στις εστίες των μεταπτυχιακών και όσων έκαναν διδακτορικό υπήρχε υπηρεσία όπου μπορούσαν να παραγγείλουν βιβλία (είτε για να τα αγοράσουν είτε για να τα δανειστούν), τα οποία δεν τα έβρισκαν για παράδειγμα στη δανειστική βιβλιοθήκη της σχολής τους ή του πανεπιστημίου.

Αργότερα, τη δεκαετία του 70, εμφανίστηκαν φοιτητικές εστίες όπου 4-6 δωμάτια αποτελούσαν μπλοκ με κοινή είσοδο, κουζίνα, τουαλέτα, ντουζιέρες. Και διαμερισματικού τύπου, δηλαδή μικρές γκαρσονιέρες.

Αξίζει να τονίσουμε ότι για όλο το ακαδημαϊκό έτος οι φοιτητές – σπουδαστές πλήρωναν περίπου 3,5 ρούβλια άπαξ και περιλάμβανε τη διαμονή, το φως, το νερό, τη θέρμανση, τα κοινόχρηστα, όταν η μηνιαία υποτροφία ήταν 45 ρούβλια για τους Σοβιετικούς και 90 για τους αλλοδαπούς φοιτητές και η Λενινιστική υποτροφία, των αριστούχων, ήταν 110 ρούβλια.

Στις «κομμουνάλκες» και στις εργατικές εστίες το ποσό που πλήρωναν άπαξ του έτους ήταν περίπου το 1% του οικογενειακού εισοδήματος ή του μισθού του εργαζόμενου. Ακόμα και όταν λάμβαναν το διαμέρισμά τους αυτοί που διέμεναν στις «κομμουνάλκες» πλήρωναν περίπου το 1% του οικογενειακού εισοδήματος κάθε μήνα για όλες τις υπηρεσίες που ανέφερα προηγουμένως συν το τηλέφωνο. Πρέπει να σημειώσω ότι σε κάθε συγκρότημα από «κομμουνάλκες», εργατικές και φοιτητικές εστίες υπήρχε ταχυδρομείο και τηλεφωνικό κέντρο για να μπορούν άνετα να επικοινωνούν με τις οικογένειες τους. Στη πορεία των χρόνων, ιδιαίτερα στις δεκαετίες του 70-80, προκειμένου να λυθεί το πρόβλημα της στέγασης πιο σύντομα δόθηκε η δυνατότητα δημιουργίας των λεγόμενων συνεταιριστικών κατοικιών (кооперативные дома) όπου εργαζόμενες οικογένειες σε παραχωρούμενη από τα τοπικά σοβιέτ έκταση και με επιδότηση του σοβιετικού κράτους θα μπορούσαν καταθέτοντας και τον όβολόν τους να κτίσουν αυτές τις κατοικίες.

Μαζί με την πρώτη απόφαση για τη στέγαση των σοβιετικών πολιτών που έλαβε το Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτροπάτων ψηφίστηκε και το νομικό (θεσμικό πλαίσιο) για τις κατοικίες και τις εστίες όπως και οι κανόνες λειτουργίας τους, τα οποία στην πορεία εξελίχτηκαν.

Σε κάθε μια από τις μορφές συγκατοίκησης, που προαναφέραμε, υπήρχε ο υπεύθυνος του κτιρίου («κομμεντάντ» τον έλεγαν οι Σοβιετικοί), οι θυρωροί του κτιρίου επί 24ώρου βάσης (με βάρδιες), η τεχνική υπηρεσία (που αναλάμβανε από την επιδιόρθωση των βλαβών εντός του κτιρίου, την καθαριότητα, απολύμανση των κοινόχρηστων χώρων ως την απολύμανση ολόκληρου του κτιρίου, μέχρι την αλλαγή των κλινοσκεπασμάτων η οποία γινόταν μια φορά τη βδομάδα ή στις 10 μέρες αρχικά και στη συνέχεια, 1-2 φορές τη βδομάδα), επί 24ώρου βάσης νοσηλευτικό προσωπικό (μια νοσηλεύτρια ή ένας νοσηλευτής) για την αντιμετώπιση ελαφρών έκτακτων περιστατικών. Βέβαια όλα αυτά δεν συμπεριλαμβανόντουσαν ευθύς εξ αρχής αλλά σε μια πορεία είχαν κατακτηθεί ιδιαίτερα τις δεκαετίες του 70-80.

Να σημειώσουμε εδώ ότι δίπλα στον υπεύθυνο του κτιρίου υπήρχε ολιγομελές συμβούλιο από τους διαμένοντες στο κτίριο (του οποίου οι αρμοδιότητες ήταν πού συγκεκριμένες, από το να λύσει προβλήματα συγκατοίκησης μέχρι…) η οποία όριζε ποιοι από τους κατοικούντες το κτίριο θα διενεργούσαν έλεγχο τουλάχιστον μια φορά την βδομάδα (και δεν ήταν πάντα οι ίδιοι) για τις συνθήκες της υγιεινής και ασφάλειας των δωματίων και βαθμολογούσαν (ίσχυε το σύστημα από το 1 μέχρι το 5, όπου το 5 ήταν άριστα και το 3 βάση) και τους αναρτούσαν σε κάθε όροφο. Επιπροσθέτως περνούσε επιτροπή ελέγχου των δωματίων μια φορά το μήνα ή δίμηνο από τους φορείς στους οποίους ανήκαν τα κτίρια και μαζί τους είχαν και φωτογράφο και μπορούσες την άλλη μέρα να είσαι στα «μανταλάκια». Ιδιαίτερα για τις φοιτητικές εστίες οι έλεγχοι από τις κοσμητορικές αρχές ήταν πιο τακτικοί καθώς σε κάθε φοιτητική εστία έμεναν φοιτητές διαφορετικών σχολών. Πιο ζόρικα ήταν τα πράγματα όταν ερχόταν έλεγχος από τις πρυτανικές αρχές του Πανεπιστημίου ή των τοπικών σοβιέτ καθώς μαζί τους είχαν υπεύθυνο του Υπουργείου Υγείας. Μη σου λάχει!!!!

Πρέπει να τονίσουμε ότι οι Σοβιετικοί δίναν ιδιαίτερη προσοχή στα θέματα υγιεινής και ασφάλειας των κτιρίων. Ο καθημερινός καθαρισμός των κοινόχρηστων χώρων των κτιρίων γινόταν όταν οι φοιτητές έλειπαν από τις φοιτητικές εστίες, όντας στις σχολές τους, τουλάχιστον μια φορά το 15ήμερο γινόταν απολύμανση των κοινόχρηστων χώρων. Περιττό να πούμε ότι τα κλινοσκεπάσματα που είχες τη δυνατότητα ανά δέκα μέρες να τα αλλάζεις περνούσαν από πλυντήρια, στεγνωτήρια, κλιβανισμό, σιδερωτήρια προτού τα παραλάβεις εκ νέου. Όπως τα καλοκαίρια, που η συντριπτική πλειοψηφία των φοιτητών έλειπαν. γινόταν συνολική απολύμανση του κτιρίου και τα στρώματα περνούσαν από καθαρισμό, κλιβανισμό. Ο αύλειος χώρος των κτιρίων, μιλώντας ιδιαίτερα για τις φοιτητικές εστίες ήταν στη ευθύνη των κατοικούντων την φοιτητική εστία, γι’ αυτό σχεδόν σε καθημερινή βάση ορίζονταν συνεργεία από τους διαμένοντες στη φοιτητική εστία που έπρεπε να φροντίσουν από το απλό σκούπισμα του αύλειου χώρου μέχρι τον εκχιονισμό.

Όσον αφορά την ασφάλεια των κτιρίων υπήρχε συγκεκριμένο πλαίσιο. Μερικά παραδείγματα: Για να πάρεις το κλειδί του δωματίου έπρεπε να επιδεικνύεις το πάσο το οποίο σου δινόταν στην αρχή κάθε ακαδημαϊκής χρονιάς για τη φοιτητική εστία. Τα κλειδιά θα έπρεπε να τα παραδίδεις στο θεωρείο για τις ώρες απουσίας από τη φοιτητική εστία για μπορεί να είναι άμεση η παρέμβαση σε περίπτωση πυρκαγιάς κλπ. Οι είσοδοι της φοιτητικής εστίας ήταν ανοικτές από τις 6 το πρωί μέχρι τις 11 το βράδυ. Οι επισκέπτες του κτιρίου ήταν υποχρεωμένοι να αφήνουν την ταυτότητα, το διαβατήριο ή όποιο άλλο ντοκουμέντο πιστοποιούσε το άτομό τους και να κατονομάζουν το δωμάτιο το οποίο επισκέπτονταν, στοιχεία τα οποία καταγράφονταν ούτως ώστε σε περίπτωση κλοπής να γνωρίζουν ποιοι πέραν από αυτούς που διέμεναν στο κτίριο το είχαν επισκεφθεί. Οι επισκέπτες ήταν υποχρεωτικό να έχουν αποχωρήσει από το κτίριο μέχρι τις 11 το βράδυ, όπως και οι διαμένοντες θα έπρεπε να έχουν επιστρέψει μέχρι την ίδια ώρα. Αν ήθελες να φιλοξενήσεις κάποιον έστω για μια βραδιά θα έπρεπε να έχεις άδεια από τον διευθυντή του κτιρίου.

Στα θέματα υγιεινής και ασφάλειας πρέπει να επισημάνουμε και την εξής πλευρά: Δεν υπήρχε περίπτωση να εγκριθεί η παραμονή φοιτητή στη φοιτητική εστία αν δεν προσκόμιζε βεβαίωση – γνωμάτευση από την πολυκλινική του Πανεπιστημίου ότι έχει περάσει από ενδελεχείς ιατρικές εξετάσεις πριν την έναρξη του φοιτητικού έτους αλλά και κατά τη διάρκεια αυτού υποβάλλονταν άλλη μια φορά. Αυτό βοήθαγε και το νοσηλευτικό προσωπικό που προαναφέραμε για την αντιμετώπιση έκτακτων περιστατικών αλλά και προφύλασσε έναντι των κινδύνων μολυσματικών ασθενειών (πχ. ηπατίτιδα, AIDS, κλπ.)..

Και οι τρεις αυτές μορφές συγκατοίκησης – συμβίωσης είχαν τη δική τους συμβολή στη διαμόρφωση ενιαίας σοβιετικής κουλτούρας, αλλά και κατανόησης και ανάπτυξης φιλίας με τους άλλους λαούς τόσο της Σοβιετικής Ένωσης, όσο και του κόσμου ολόκληρου. Στα πλαίσια αυτά διοργανωνόντουσαν συναντήσεις-συζητήσεις, πολιτιστικές και άλλες εκδηλώσεις προκειμένου να γνωρίσουν ο ένας λαός τον άλλο, τον τρόπο ζωής τους, τον πολιτισμό τους κλπ. Θα αναφέρω κάποια παραδείγματα (τα παραδείγματά μου είναι από το Λένινγκραντ και τη φοιτητική εστία που διέμενα) από τα πολλά που θα μπορούσα να αναφέρω: Σε κάθε ομάδα φοιτητών που είχαν κοινή εθνική καταγωγή, αλλά ακόμα και σε μεμονωμένους δινόταν από ένα ταμπλό όπου μέσα από αυτό θα έπρεπε να παρουσιάσουν στοιχεία του τόπου καταγωγής τους (χάρτες, καρτ-ποστάλ και ότι άλλο υλικό διέθεταν) και αυτά τα ταμπλό διακοσμούσαν τους διαδρόμους των φοιτητικών εστιών. Είχαν διοργανωθεί συζητήσεις με εκπροσώπους από χώρες με διαφορετική εθνική καταγωγή στο γυμναστήριο της φοιτητικής εστίας, σε κάποιες απ’ αυτές συμμετείχα ως εκπρόσωπος των Ελλήνων φοιτητών. Κάθε Σάββατο στο χώρο του γυμναστηρίου διοργανώνονταν βραδιές με μουσικές και τραγούδια, ακόμα και χορούς από διάφορες χώρες και στη συνέχεια ακολουθούσε η ντισκοτέκ. Με αυτά και με αυτά γνώριζε η κάθε φοιτήτρια/ φοιτητής τον τρόπο ζωής, σκέψης, πολιτισμού του άλλου που αποτελούσαν μια γερή βάση για να αναπτυχθεί η αλληλοκατανόηση και η φιλία που κρατά διαχρονικά.

Β.

ΦΟΙΤΗΤΙΚΕΣ ΕΣΤΙΕΣ ΣΤΗ ΣΟΦΙΑ – Λ. Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ

Φοίτησα στη Λ.Δ. Βουλγαρίας από το 1982 έως το 1987. Αποφοίτησα το 1987 από την Ανώτατη Μεταλλειο-Γεωλογική Σχολή της Σόφιας. Από την πρώτη στιγμή έως την αποφοίτησή μου έμενα σε Φοιτητική Εστία. Στο Μπουργκάς όπου έμαθα για έναν χρόνο τη βουλγαρική γλώσσα η Φοιτητική Εστία διέθετε δωμάτια δύο ατόμων με μπάνιο και κουζινάκι.

Στη Σόφια οι Φοιτητικές Εστίες ήταν των τριών ατόμων και των δύο ατόμων. Κάθε δωμάτιο είχε κουζινάκι, μπάνιο, ντουλάπες, γραφεία, κρεββάτια. Σε κάθε όροφο υπήρχε μεγάλο πλήρως εξοπλισμένο αναγνωστήριο. Επίσης υπήρχε μεγάλος χώρος με ηλεκτρικές κουζίνες, ψυγεία κλπ. Στο Ισόγειο κάθε Εστίας υπήρχε Μίνι Μάρκετ με είδη πρώτης ανάγκης, τρόφιμα, τσιγάρα κλπ. Σε κάθε Εστία υπήρχε αίθουσα εκδηλώσεων, διαλέξεων, συναντήσεων κλπ. εξοπλισμένη με οπτικοακουστικά μέσα.

Η θέση του φοιτητή στη Φοιτητική Εστία ήταν εξασφαλισμένη από το σοσιαλιστικό κράτος. Το κόστος ήταν 3,00 λέβα το μήνα (1 λέβα=1 δολάριο USA τότε). Ζεστό νερό, θέρμανση 24 ώρες το 24ωρο χωρίς καμία επιβάρυνση.

Η Εστία μου ήταν δίπλα ακριβώς στη σχολή μου (100 μέτρα). Όλες οι Εστίες ήταν κτισμένες δίπλα στις αντίστοιχες σχολές.

Ο καθαρισμός των κοινόχρηστων χώρων ήταν καθημερινός και εξονυχιστικός. Η διάχυτη μυρωδιά στην Εστία ήταν αυτή της χλωρίνης. Η διεύθυνση της Εστίας είχε το δικαίωμα να ελέγχει τα δωμάτια για λόγους καθαριότητας. Το έκαναν τακτικά. Δίνονταν βραβεία στα πιο καθαρά και τακτοποιημένα δωμάτια. Σεντόνια μαξιλαροθήκες κλπ. παραδίνονταν για πλύσιμο στην αποθήκη υλικών της Εστίας χωρίς χρονικό περιορισμό. Παραλάμβανες αμέσως αντίστοιχα σιδερωμένα.

Κάθε Εστία είχε υδραυλικό, ηλεκτρολόγο και τεχνίτη γενικών καθηκόντων για επισκευές σε ζημιές. Κάθε Εστία διέθετε δημόσια καρτοτηλέφωνα για τις ανάγκες των φοιτητών.

Τα παντρεμένα ζευγάρια έμεναν σε ξεχωριστές Εστίες όσο δεν είχαν παιδιά. Μόλις έκαναν το πρώτο παιδί τους δινόταν διαμέρισμα.

Ορισμένα άλλα στοιχεία

Τα δίδακτρα που πλήρωνε η οικογένειά μου ήταν 3.600,00 λέβα το χρόνο. Ο φοιτητικός μου μισθός ήταν 120,00 λέβα το μήνα. Το μισθό αυτό έπαιρναν όλοι οι φοιτητές καθολικά. Το φαγητό στη φοιτητική λέσχη κόστιζε 0,50 λέβα ( πρώτο, κυρίως, επιδόρπιο ). Στην πράξη έτρωγες όσο ήθελες χωρίς περιορισμούς. Το εισιτήριο στα ΜΜΜ κόστιζε 0,04 λέβα. Ένα λίτρο φρέσκο γάλα κόστιζε 0,06 λέβα. Μισό κιλό γιαούρτι κόστιζε 0,14 λέβα.

Δίπλα στην Εστία υπήρχαν γήπεδα ποδοσφαίρου με χόρτο, στίβος, γήπεδα μπάσκετ κλπ. Η πρόσβαση ήταν απολύτως ελεύθερη.

Η Σχολή παρείχε τα βιβλία της δωρεάν. Τα βιβλία δε στο βιβλιοπωλείο της Σχολής είχαν εξευτελιστικές τιμές. Η Σχολή διέθετε τμήματα εκμάθησης ξένων γλωσσών (Αγγλικά, Γαλλικά, Ρωσικά) χωρίς καμία επιβάρυνση.

Η Κοσμητεία των αλλοδαπών φοιτητών διέθετε δωρεάν εισιτήρια για θέατρα, κινηματογράφο, Όπερα, αθλητικές εκδηλώσεις , αγώνες κλπ.

Η μόνη φροντίδα για έναν φοιτητή ήταν η συνέπειά του στις υποχρεώσεις των σπουδών του. Όλα τα άλλα ήταν εξασφαλισμένα. Ακόμα και η θέση εργασίας μετά την αποφοίτηση. Ακόμα είναι χαραγμένη στο μυαλό μου η έκπληξη των αγαπημένων μου Βούλγαρων συμφοιτητών όταν τους είπα πως θα ψάξω για δουλειά στην Ελλάδα χωρίς καμία εξασφάλιση. Αυτό βέβαια υποδηλώνει και την αδύνατη ιδεολογική και πολιτική δουλειά που έκανε το Κ.Κ.Β.

Κλείνοντας θα ήθελα να πω το εξής. Όσο και να προσπαθήσει κανείς να είναι αντικειμενικός και να αποφύγει τις υπερβολές δε γίνεται να μην κάνει τη σχετική σύγκριση. Αυτό που βιώσαμε εμείς ως φοιτητές στη σοσιαλιστική Βουλγαρία είναι ονειρικό σε σχέση με την αθλιότητα που βιώνουν οι φοιτητές στην Ελλάδα για να ζήσουν και να σπουδάσουν αλλά και σε όλη τους τη ζωή.

Ευχαριστώ πολύ, για την βοήθεια που προσέφεραν, τους συναδέλφους:

Π. Καραντάνη
Φ. Παρασκευά
Β. Κοντούλη
Σ. Παπανικολάου

Μπορείς να κατεβάσεις το άρθρο εδώ